تحمیل رأى خود بر قرآن: حضرت امیر(علیه السلام) در ادامه مى فرماید: «قد حمل الکتاب على آرائه»، چنین کسى که خودش بهره اى از علم صحیح ندارد، قرآن را براساس رأى خود تفسیر، و مضامین آن را مطابق رأى خود معنا مى کند. «قد حمل الکتاب على آرائه»، قرآن را بر آراء خود تطبیق مى کند، همان آرایى که مجموعه اى از گمراهى هایى است که از دیگران دریافت کرده است. «و عطف الحق على اهوائه»، حق را منعطف و مایل به آنچه دلخواه اوست، مى کند. هنگامى که از چنین کسى سؤال مى شود که حقیقت در زمینه مورد بحث چیست، به گونه اى مطلب را بیان مى کند که مطابق با امیالش باشد. حضرت امیر(علیه السلام) در ادامه مى فرماید: «فالصورة صورة انسان و القلب قلب حیوان». چنین عالِمى که خود را عالم، فیلسوف و دانشمند مى نامد، ظاهرش مانند انسان است، اما قلب و باطنش حیوان است. «فالصورة صورة انسان و القلب قلب حیوان لایعرف الحق»، این عالم نما حق را نمى شناسد. مجدداً حضرت امیر(علیه السلام) مى فرماید: «لایعرف الهدى و فیتّبع و لا باب العمى و فیصدّ عنه»، این شخص نه راه هدایت را مى شناسد تا به سوى آن دعوت کند، نه گمراهى را مى شناسد که از آن جلوگیرى کند. حق و باطل براى او در هم آمیخته است و نمى تواند آنها را از یکدیگر تشخیص دهد. او مجموعه اى از شبهه ها را به نام علم جمع آورى کرده و حاصل تلاشها و سرمایه اش همانهاست.

این کلام را حضرت على(علیه السلام) در زمان خود بیان مى کند و مى فرماید: چنین کسانى در جامعه وجود دارند. آن حضرت کلام خود را اینگونه ادامه مى دهد: «و ذلک میت الاحیاء»، اینگونه افراد مرده اى در میان زنده ها هستند. پیش از این حضرت فرمود: «فالصورة صورة انسان و القلب قلب الحیوان»، این اشخاص ظاهرشان انسان و باطنشان حیوان است; در این جمله نیز مى فرماید: «و ذلک میت الاحیاء»، اینها زنده نیستند، بلکه مرده اى هستند که خود را در میان زندگان جا داده اند.

در آن زمان حضرت على(علیه السلام) از دست چنین افرادى مى نالد زیرا وجود این افراد باعث شده است مردم سطحى نگر که تعمقى در مسائل ندارند، فریفته این قبیل افراد شوند. اگر کلام آنها به تعبیرات زیباى ادبى هم آراسته شود، پیداست که چه تأثیرى در جامعه خواهد داشت. با وجود این افکار شبهه ناک، مطالب آلوده و گمراهى هایى که از اطراف جمع شده است، زمانى که مردم سخنان متضاد بشنوند، سطح معلومات یقینى و اعتقادات ثابت در جامعه اسلامى تنزل پیدا مى کند. به خصوص اگر این سخنان از کسانى که در جامعه به عنوان عالم شناخته مى شوند، شنیده شود، عموم مردم به چه حالى گرفتار خواهند شد؟ طبیعى است که مردم به شک مبتلا مى شوند و از خود سؤال مى کنند که کدام یک از این سخنان متضاد را باید پذیرفت. در چنین شرایطى زمینه اعتقاد در مردم سست شده و به ضعف فکر و اعتقاد مبتلا مى شوند و کسانى که در پى سوء استفاده از این مردم هستند طعمه خوبى به دست مى آورند. زیرا اعتقاد و افکار این افراد مبناى محکم منطقى و عقلانى ندارد و سخنانى است که از دیگران شنیده، آن را پسندیده و به دلیل اینکه با دلخواه آنها نیز موافق بوده است، آن را باور کرده اند. به طور طبع انسان آنچه را با خواسته ها و امیالش موافق باشد، سریع تر مى پذیرد.

مرورى بر مباحث پیشین: پیش از این سؤالى را مطرح کردیم که با وجود این که مردم کوفه سال ها از محضر امیرالمؤمنین(علیه السلام) استفاده کرده بودند، بسیارى از آنها در جنگ هاى مختلف در رکاب امیرالمؤمنین(علیه السلام) بودند و خود اهل کوفه نامه هاى زیادى را براى حضرت سیدالشهدا(علیه السلام)نوشته و آن حضرت را براى تصدى مقام خلافت، به عراق دعوت کرده بودند، چگونه شد که همین مردم پس از مدت کوتاهى تغییر نظر دادند و نه تنها بیعت با مسلم و پیمان با حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) را نقض کردند، بلکه بسیارى از همان افرادى که با نامه امام حسین(علیه السلام) را به کوفه دعوت کرده بودند، به روى آن حضرت شمشیر کشیده و در به شهادت رساندن آن حضرت و یاران و فرزندانش شریک شدند. هر چند اگر این سؤال معماى تاریخ نامیده شود، نابجا نیست، اما به هر حال، این موضوع یک واقعیت تاریخى است.

پیش از این بیان کردیم که براى حل این معما مى توان به صورت ریشه اى چنین بحثى را مطرح کرد که اصولا رفتارهاى انسان چگونه شکل مى گیرد و چه عواملى موجب تغییر رفتار انسان مى شود. اجمالا به این نتیجه رسیدیم که دو دسته از عوامل در تغییر رفتار انسان مؤثر است; دسته اول عوامل شناختى، فکرى و نظرى; و دسته دوم عوامل احساسى، عاطفى و انگیزشى. در جریان کربلا هر دو عامل مؤثر بودند، از سویى شناخت مردم نسبت به اسلام، اهل بیت(علیهم السلام) و شخص حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) تضعیف و از سوى دیگر زمینه هایى که موجب تغییر انگیزه در آنها شود، فراهم شده بود. بحث مفصل پیرامون ماهیت این عوامل، نحوه فراهم شدن آنها و کیفیت به کارگیرى آنها در مجال این جلسه نمى گنجد; از این رو بیشتر بر عامل اول، یعنى شناخت، تکیه مى کنم.

اصولا، اکثریت مردم در باره مسائل اعتقادى خود تعمق ندارند. به تعبیر دیگر آنها براى فهمیدن و اعتقاد به مطلبى، حتى اصلى ترین اعتقادات دینى، سرمایه گذارى فکرى نمى کنند و به محض این که در مورد مطلبى قانع شوند، آن را مى پذیرند و مبناى فکرى و اعتقادى خود قرار مى دهند. اکثریت مردم مسلمان این زمان نیز همین گونه هستند، یعنى حتى براى اینکه حقانیت اعتقاد به خدا، قیامت و نبوت براى آنها ثابت شود، در صدد بحث، تحقیق و تفکر برنمى آیند و با شنیدن دلایل ساده اى که به صورت ابتدایى به آنها تعلیم داده مى شود، قانع مى گردند. اصولا اعتقادات اکثریت مردم، اعتقاداتى سطحى است. امّا زمانى تأثیر سوء این عامل آشکار مى شود که شیاطین فتنه گر در صدد انحراف افکار مردم برآیند و نه تنها به همان سطحى نگرى اکتفا نشود، بلکه در جهت انحراف مردم از مسیر حق و القاى افکار نادرست در ذهن آنها تلاش هایى انجام گیرد.

اساساً یکى از حکمت هاى نصب جانشین معصوم براى پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) که از علم الهى و خدادادى برخوردار باشد، پیشگیرى از انحراف مردم است. اما به هر حال، از همان روز اول رحلت پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مسیر حرکت مردم تغییر داده شد. همچنان که همه مى دانید امیرالمؤمنین(علیه السلام) در طول بیست و پنج سال حکومت سه خلیفه و قریب پنج سال حکومت خود، تلاش فراوانى انجام دادند که فکر مردم را اصلاح کرده و از پیدایش انحرافات فکرى در مردم جلوگیرى کنند. ولى قدرت در اختیار دیگران بود و یک نفر یا یک گروه کوچک در مقابل گروهى که تمام قدرت سیاسى و نظامى کشور را در اختیار داشت، نمى توانست تأثیر زیادى داشته باشد. حتى بعد از این که امیرالمؤمنین(علیه السلام) به خلافت رسیدند و تمام مردمى که در آن صحنه حضور داشتند، با ایشان بیعت کردند، آن حضرت بارها و بارها از نادانى، ناآگاهى، غفلت و بى توجهى مردم گلایه کردند. به هر حال، در طول پنج سال خلافت حضرت امیر(علیه السلام)نیز، فرصت کافى براى آن حضرت فراهم نشد بگونه اى که ایشان تمام همّ خود را در جهت تعلیم مردم و آگاه کردن آنها به کار گیرند. طى مدت پنج سال خلافت حضرت امیر(علیه السلام)، بخش عمده وقت آن حضرت در جنگ گذشت. جنگ عظیم صفین مدت زیادى طول کشید. جنگى که در آن یکصد هزار نفر از مسلمانان کشته شدند. همچنین جنگ هاى دیگر، فرصتى براى امیرالمؤمنین(علیه السلام)باقى نگذاشت که آن حضرت به افزایش سطح شناخت مردم بپردازد. گاهى حضرت امیر(علیه السلام) با استفاده از همین فرصت هاى اندک، خطبه هایى را ایراد مى فرمود و مردم را متوجه حقایق مى کرد و از اشتباهات و انحرافات بر حذر مى داشت.

اگر خطبه هاى نهج البلاغه را مرور کنید، ملاحظه خواهید کرد که حضرت امیر(علیه السلام) در موارد فراوانى با تعبیراتى عجیب از کسانى یاد مى کند که مردم را گمراه مى کنند. اگر انسان در این خطبه ها دقت کند تعجب خواهد کرد که در آن زمان که هنوز چند دهه بیشتر از وفات پیغمبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم)نگذشته بود، چه جوّى بر جامعه حاکم شده بود، که امیرالمؤمنین(علیه السلام)چنین بیاناتى را ایراد فرموده است. پیش از این اشاره اى به یک قسمت از کلام امیرالمؤمنین(علیه السلام)کردم. «و إنما سمیّت الشبهة شبهةً لأنها تشبه الحق فأما أولیاء اللَّه فضیاؤهم فیها الیقین و دلیلهم سَمت الهدى و أمّا أعداء اللَّه فدعاؤهم فیها الضَّلال و دلیلهم العمى»¹. اگر این مطلب در آن زمان مصداق نداشت، امیرالمؤمنین(علیه السلام) در مورد آن، خطبه ایراد نمى فرمود. از این کلام مى توان دریافت در آن زمان مباحثى شبهه انگیز در میان مردم القا شده بود که موجب اشتباه مى شد. از این رو، حضرت امیر(علیه السلام) مى فرماید: به این دلیل شبهه را «شبهه» نامیده اند که ظاهر آن شبیه حق، ولى باطن آن فاسد است. وقتى چنین جوّ تیره و مبهم در فضاى فرهنگى جامعه پدید آمد و حق و باطل آمیخته شد و مطالب شبهه ناک رایج شد، در چنین شرایطى گروه اندکى که اولیاى خدا و مؤمنین برجسته و ممتاز هستند، از یقین و جهت گیرى به سوى هدایت بهره مند شده و از فضاى تیره شبهه جان سالم به در مى برند. امیرالمؤمنین(علیه السلام) در این کلام نمى فرماید: «فالمؤمنون»، بلکه مى فرماید: «فأمّا أولیاء اللَّه فضیاؤهم فیها الیقین»، مقصود حضرت این است که هر مؤمنى از چنین ویژگى برخوردار نیست، بلکه تنها اولیاى خدا اینگونه هستند. «فضیاؤهم فیها الیقین و دلیلهم سَمْت الهدى»، گویا در مسیر، علامت هایى براى هدایت به سویى خاص نصب شده است و اولیاء الله به واسطه نورانیت خود و با استفاده از آن علامت ها حق و باطل را از یکدیگر تمییز داده، راه حق را مى شناسند و از فضاى شبهه آلود خارج مى شوند.

«و أمَّا أعداء اللَّه فدعاؤهم فیها الضلال»، اما دشمنان خدا در این شرایط شبهه ناک به فکر گمراهى هستند و اصلا به گمراهى دعوت مى کنند. راهنماى ایشان نیز در این مسیر کورى است. چه مقدار مى توان از کورى براى پیدا کردن راه استفاده کرد؟ آنها آن چنان کوردل هستند و نور هدایت از ایشان سلب شده است که هیچ راهنمایى ندارند و دیگران را جز به سوى گمراهى دعوت نمى کنند. بنابراین، زمانى که شبهه اى ایجاد مى شود و جوّ فکرى و فرهنگى شبهه ناک، آلوده و تیره و تار مى شود، در چنین شرایطى تنها اولیاى خدا هستند که با استفاده از یقین، از شبهه نجات پیدا مى کنند. اما دیگران همچنان در گمراهى و حیرت باقى مى مانند.

حضرت امیر(علیه السلام) در خطبه دیگرى مى فرماید: «و آخر قد تسمى عالماً و لیس به»². اگر این کلام در جامعه آن روز مصداق نداشت، امیرالمؤمنین(علیه السلام) این سخنان را بر زبان جارى نمى ساخت. آن حضرت مى فرماید: مى بینم بعضى از افراد خود را به عنوان عالِم و دانشمند معرفى مى کنند و نام خود را عالِم مى گذارند در حالى که بهره اى از علم نبرده اند، بلکه مجموعه اى از افکار انحرافى را جمع آورى کرده و نام آن را علم گذاشته اند; این افراد مجموعه اى از گمراهى ها و نادانى هاى دیگران را جمع آورى کرده و افتخار مى کنند که من از حرفهاى دیگران اطلاع دارم و علم یعنى همین!!

1. شرح نهج البلاغة ابن ابى الحدید، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، 1404 ق، ج 2، ص 298.

2. شرح نهج البلاغة ابن ابى الحدید، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، 1404 ق، ج 1، ص 382.

مفاهیم متشابه، ترفندى براى فتنه: بنابراین، کسانى که قصد ایجاد فتنه را دارند، حق و باطل را با یکدیگر مى آمیزند، تا زمینه اشتباه را در جامعه فراهم کنند. این افراد شعارهاى جالب، زیبا و فریبنده اى را مطرح مى کنند و در کنار آنها، شعارهاى ناحقى هم ضمیمه مى کنند. معمولا در این قبیل موارد الفاظ متشابه، غیر شفاف و قابل اطلاق بر چند معنا به کار گرفته مى شود. همچنان که مى دانید مفهوم برخى الفاظ شفاف و روشن نیست; بر خلاف الفاظى که معناى آنها روشن است و کسى در مورد آنها به اشتباه مبتلا نمى شود.

کسانى که قصد ایجاد فتنه و گمراه کردن مردم را دارند، الفاظ غیر شفاف و قابل مغالطه را به چند معنا استفاده مى کنند و منظور خود را به صراحت بیان نمى کنند. این افراد در سخنرانى ها، بحث ها، نوشته ها، کتاب ها و شعارهایشان از الفاظى استفاده مى کنند که قابل حمل بر معانى مختلفى است. همچنان که مى توان آنها را حمل بر معناى حق کرد و مصادیق خوبى براى آن معرفى کرد، مى توان معناى باطلى نیز براى آنها تصور کرد یا معناى عامى که شامل مصادیق باطل هم بشود. اگر چه ما در زمان حضرت امیر(علیه السلام)نبودیم که چنین اختلاطى را بین حق و باطل مشاهده کنیم، اما امروز مصداق هاى خوبى از آن را به چشم خود مى بینیم. «آزادى»! چه لفظ زیبایى است؟ هر کس این لفظ را بشنود، دلش براى آن پر مى زند. مگر آزادى چیزى است که کسى از آن تنفر داشته باشد؟! پرنده اى را تصور کنید که مدتى گرفتار است و دائماً براى رها شدن از قفس تلاش مى کند. چقدر زیباست اگر کسى در قفس را باز کرده او را آزاد کند! در مقام اختلاط حق و باطل، از این مسأله صحبت نمى شود که آیا منظور از «آزادى»، «آزادى از خدا»، «آزادى از عقل»، «آزادى از دین» و «آزادى از ارزش هاى انسانى» است با مقصود «آزادى از جهل»، «آزادى از ظلم»، «آزادى از قیود اسارت بار»، و «آزادى از اوهام شیطانى» است؟ کدامیک از این دو معنى منظور کسانى است که این شعار را سر مى دهند؟ اگر به صراحت گفته شود «آزادى از اوهام شیطانى»، چه کسى از این شعار ناراحت خواهد شد؟ مگر آزادى از عادات انحرافى و مواد مخدر بد است؟ آیا شما نمى پسندید که دیگران بر ما حکومت نکنند، آنها براى ما نقشه نکشند، در امور داخلى ما دخالت نکنند و ما از چنگال اجانب آزاد باشیم؟ مگر بد است که جامعه اى بتواند خود، تصمیم بگیرد، بر سرنوشت خود حاکم باشد و دیگران در امور او دخالت نکنند؟ اما آیا آزادى از خدا هم پسندیده است و ما باید خود را از بندگى خدا هم رها کنیم؟! آزادى از ارزشها و آزادى از عقل چه طور؟ «لو أن الحق خلص من لبس الباطل»، اگر حق و باطل از یکدیگر تفکیک مى شدند و مى توانستیم و بتوانیم هر یک را متمایز از دیگرى نشان دهیم، ابهامى باقى نمى ماند.

مولا امیرالمؤمنین(علیه السلام) در کلام دیگرى مى فرمایند: «انما سمّیت الشبهة شبهةً لانها تشبه الحق»¹ نام شبهه را شبهه گذاشته اند، براى این که شباهت به حق دارد. لباس حق را بر تن باطل مى پوشانند تا شبیه آن و موجب انحراف شود. اگر باطل شباهت به حق نداشته باشد و مشخص باشد حق چیست و باطل کدام است، فتنه ایجاد نمى شود. پیدایش فتنه ها در نتیجه امتزاج حق و باطل است. بنابر این، اگر کسانى قصد اصلاح دارند و واقعاً فتنه جو نیستند و نمى خواهند حتى از همین لفظ «اصلاح» سوء استفاده کنند، باید سعى کنند الفاظ را به صورت شفاف مطرح کنند و اگر راست مى گویند، باید حق و باطل را از یکدیگر تفکیک کنند. حتى در همین مورد ادعاى «اصلاح طلبى» مقصود خود را از اصلاح به روشنى بیان کنند. هنگامى که به بعضى از آنها گفته مى شود مقصود خود را از این واژه ها مشخص کنید، پاسخ مى دهند مردم معناى آنها را تعیین خواهند کرد! چگونه شما در پى ترویج امرى هستید که آن را نفهمیده اید؟ آنها مى گویند حالا ما همین اصلاحات را ترویج میکنیم، بعدها خود مردم خواهند گفت اصلاحات چیست! اگر غرضى در کار نیست، بگویید فساد در نظر شما چیست و امروز چه امرى فاسد است و شما قصد اصلاح چه مسأله اى را دارید؟ آیا قانون اساسى باید اصلاح شود؟ کدام بخش از قانون اساسى نیاز به اصلاح دارد؟ البته خود آنها مى دانند مقصودشان چیست؟ اما براى فریب دادن من و شما اینگونه سخن مى گویند. ایرادى که آنها در قانون اساسى سراغ دارند این است که در آن قید شده است قوانین ایران، باید اسلامى باشد! در کنفرانس برلین گفتند که مشکل قانون اساسى در این نکته است. مقصود آنها از اصلاحات، حذف اسلام و ولایت فقیه از قانون اساسى است. از نظر آنها اصلاحات یعنى این! اگر مقصود دیگرى دارند، آن را صریح و شفاف بگویند. همچنان که مقام معظم رهبرى به صراحت مواردى که را باید اصلاح شود، مشخص کردند و فرمودند: امروز براى ما اصلاحات باید در زمینه فقر، تبعیض، رشوه خوارى و فساد صورت گیرد. آیا کسى با چنین کلامى که به صراحت و شفافیّت بیان شده است، مخالفت مى کند؟ آیا کسى به واسطه این سخنان گمراه مى شود؟ این موارد خواسته فطرى همه انسان ها و خواسته همه انبیا و اولیاست. همه مى خواهند با فقر، تبعیض، ظلم، نابرابرى، سوءاستفاده و رشوه خوارى مبارزه شود. و کارهایى که مستلزم این امور است اصلاح شود. البته این اصلاحات مطلوب است. اما آیا همه همین گونه سخن مى گویند و اصلاح در همین امور را در نظر دارند؟ چرا عده اى مقصود خود را به روشنى بیان نمى کنند؟ چون قصد در هم آمیختن حق و باطل را دارند تا بتوانند از چنین شرایطى سوء استفاده کنند. اگر کسانى واقعاً درد دین و درد اصلاح جامعه را دارند و به حال خود و جامعه دل مى سوزانند، باید شفاف سخن بگویند و سعى کنند ابهام ها برطرف گردد تا مشخص شود حق چیست و باطل کدام است و مردم بتوانند به درستى حق را انتخاب کنند. بدانید هر کس که سعى در مطرح کردن تعبیرات همراه با ابهام دارد، سوء نیت دارد و در مقابل، هر کس سعى مى کند، مطالب آشکار، شفاف و بى پرده مطرح شود به گونه اى که مصادیق آن به روشنى قابل شناخت باشد، چنین کسى غرضى ندارد. چون مقصود خود را به صراحت بیان مى کند و ابهامى در کلام خود باقى نمى گذارد.

کسانى که فریب بنى امیه و سایر سردمداران کفر و ظلم را خوردند، تحت تأثیر تبلیغات ابهام آلود واقع شدند.

بنابراین، یکى از عوامل انحراف جامعه این بود که شیاطین فتنه گر اجازه ندادند مردم به درستى حق و باطل را بشناسند. آنها حق و باطل را با هم آمیختند و از الفاظ مبهم و غیر شفاف استفاده کردند، تا مردم در گمراهى و حیرت باقى بمانند و آنها بتوانند در موقع مناسب از گمراهى جامعه سوء استفاده کنند. وظیفه کسانى مانند بنده این است که سعى کنیم حق و باطل را روشن کنیم.

پروردگارا! تو را به خون حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) قسم مى دهیم ما را در شناختن حق یارى فرما! عوامل گمراهى و انحراف را از جامعه ما برطرف کرده و انگیزه حقیقت طلبى را در ما تقویت فرما!

1. وسایل الشیعه، ج 27، ص 161.

دو منشأ فتنه هاى اجتماعى: به هر حال، ریشه تمام انحرافات فردى و اجتماعى، به انحراف در دو دسته عامل مؤثر در رفتار انسان، باز مى گردد، انحراف در تفکر، بینش و شناخت و انحراف در میل، هوس، انگیزه و جاذبه اجتماعى. اگر تفکر انسان صحیح باشد و کشش هاى باطنى او هم در مسیر درست قرار گیرد دنیا به بهشت تبدیل خواهد شد. مشکلات زندگى اجتماعى که به رفتار انسان ها مربوط مى شود، گاهى ثمره اشتباه، در مبانى فکرى و به تعبیر دیگر نادانى انسان است. مثلا مسأله اى به درستى براى انسان حل نشده، اما او تصور مى کند آن را به خوبى فهمیده است. اگر به خاطر داشته باشید، یکى از مواردى که در فرمایش هاى حضرت امام(قدس سره) زیاد تکرار مى شد، تعبیراتى از این قبیل بود که «آقایان توجه ندارند». ایشان هنگامى که در مورد فردى مى خواستند بگویند او مسأله اى را به درستى نفهمیده است و اشتباه مى کند، این تعبیر را به کار مى بردند. گاهى نیز ممکن است انسان به درستى مسأله را فهمیده باشد، اما تمایلى به عمل بر طبق فهم خود نداشته باشد. گاهى با وجود اینکه انسان مى داند کارى بد است، مبناى عقلایى ندارد و براى اجتماع هم ضرر دارد، اما به خاطر ارضاى هوى و هوس خود آن کار را انجام مى دهد. عواملى که در صدر اسلام موجب چنین انحرافاتى شد از این دو دسته خارج نیست.

در فرهنگ صدر اسلام تعبیرى ادبى رایج بود. در آن زمان هنگامى که مردم به رفتار ناهنجار اجتماعى مبتلا مى شدند و موجب گمراهى و انحراف آنها مى شد، به چنین انحرافى «فتنه» مى گفتند. در قرآن کریم هم از این تعبیر استفاده شده است. امیرالمؤمنین(علیه السلام) در مورد «فتنه» کلام زیبایى در نهج البلاغه دارد. آن حضرت ضمن خطبه اى مى فرمایند: «أنما بدء وقوع الفتن أهواء تتبع و أحکام تبتدع یخالف فیها کتاب اللَّه و یتولى علیها رجال رجالا على غیر دین اللَّه فلو أن الباطل خلص من مزاج الحق لم یخف على المرتادین و لو أن الحق خلص من لبس الباطل انقطعت عنه ألسن المعاندین و لکن یؤخذ من هذا ضغث و من هذا ضغث فیمزجان فهنالک یستولی الشیطان على أولیائه و ینجو الذین سبقت لهم من اللَّه الحسنى»¹امیرالمؤمنین(علیه السلام) مى فرمایند: فتنه هاى اجتماعى دو منشأ دارد: منشأ اول هوس هایى است که در افراد پیدا مى شود. اگر افراد مى توانستند آن هوس ها را کنترل کنند، آنها را به مسیر صحیحى سوق دهند و نخواهند در حد افراط به آن هوس ها عمل کنند، چنین فتنه هایى به وجود نمى آمد. عامل دوم هم مسایلى است که به نام دین مطرح مى شود در حالى که ارتباطى با دین ندارند. انتساب این بدعت ها به دین، به این منظور است که مردم ساده دل باور مى کنند که این امور جزء دین است، در حالى که چنین نیست و این امور بدعت است. «آراءٌ تتبدع»، یعنى نوآورى هایى است که جزء دین قرار داده مى شود در حالى که جزء دین نیست. عده اى از مردم هم که در اشتباه افتاده اند تصور مى کنند این امور جزء دین است و از آنها پیروى مى کنند و از دین منحرف مى شوند. فکر مى کنند این امور جزء دین است و باید به آنها عمل کرد، در حالى که این مسائل بدعت و خارج از دین است. در چنین مواردى است که «یخالف فیها کتاب الله»، یعنى قرآن مورد مخالفت قرار مى گیرد. زمانى که آراء جدیدى که مخالف قرآن است، به نام دین عرضه مى شود، قرآن متروک مى شود، «و یتولى علیها رجال رجالا على غیر دین الله»، روابطى بین مردم برقرار مى شود که بر اساس ملاک هاى دینى نیست و ارتباطات اجتماعى به صورت امرى ضد دینى در مى آید. سپس حضرت امیر(علیه السلام) مى فرماید: اگر شرایط به گونه اى بود که حق به صورت کامل مشخص بود و با آراء بدعت آمیز مشتبه نمى شد و حق و باطل از یکدیگر متمایز بودند، «فلو ان الباطل خلص من مزاج الحق لم یخف على المرتادین»، حقیقت بر کسانى که در پى حق بودند، مخفى نمى ماند و به فتنه مبتلا نمى شدند. «و الو ان الحق خلص من لبس الباطل»، و اگر باطل کاملا از حق جدا بود و با آن اشتباه نمى شد، کسى به دنبال باطل نمى رفت. مردم فطرتاً حق طلب هستند. اگر عده اى به دنبال باطل مى روند، به این دلیل است که در مجموعه باطل، عناصر حقى را گنجانده اند که مردم را مى فریبد و به سوى باطل مى کشاند. «و لکن یؤخذ من هذا ضغث و من هذا ضغث فیمزجان». کسانى که قصد ایجاد فتنه دارند، باطل را با حق ممزوج کرده و به مردم ارائه مى دهند. هنگامى که کسى قصد فراهم کردن دسته گلى را داشته باشد، از هر گلى شاخه اى مى چیند و به یکدیگر ضمیمه مى کند. اگر تمام گل ها بدبو و مسموم باشد، کسى به سراغ آن نمى رود. اما اگر همراه با گل هاى معطر، چند شاخه گل مسموم نیز در این دسته گل قرار داده شود، ممکن است عده اى فریفته گل هاى خوشبوى آن دسته گل شده و به تصور اینکه دسته گل خوشبویى را استشمام مى کنند، مسموم شوند. اگر فقط گل هاى مسموم و بدبو در این دسته گل باشد، کسى رغبت نمى کند آن را استشمام کند. حضرت امیر(علیه السلام) مى فرماید «و لکن یؤخذ من هذا ضغث و من هذا ضغث فیمزجان»، حق و باطل را با یکدیگر ممزوج مى کنند. «فهنالک یستولى الشیطان على أولیائه»، در چنین شرایطى که حق و باطل با یکدیگر ممزوج شده است، شیطان مى تواند طعمه هاى خود را از میان مردم پیدا کند و آنها را شکار کند. چه کسانى طعمه هاى شیطان هستند؟ کسانى که فریب امتزاج حق و باطل را خورده اند و آگاهى و تخصص کافى براى تمییز حق و باطل از یکدیگر را ندارند. چشم آنها به نقاط مثبتى دوخته شده و عناصرِ حق، آنها را به خود جذب کرده است; غافل از این که در بین عناصر حق، عناصر مسموم و زهرآگینى وجود دارد که آنها را به کشتن، نابودى مى کشاند. شیطان در پى چنین شرایطى است که حق و باطل با یکدیگر مشتبه شود تا طعمه هاى خود را از میان جامعه صید کند. «فهنالک یستولى الشیطان على اولیائه و ینجو الذین سبقت لهم من الله الحسنى»، در این شرایط کسانى نجات پیدا مى کنند که بر اساس تقدیر الهى و نظام محکم و حکمت آمیزى که خدا برقرار کرده است، در صدد یافتن حق برآیند و آن را پیدا کنند. چنین کسانى از آفت هاى شیطانى مصون مى مانند. اما بقیه افراد کمابیش در دام شیطان مى افتند.

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، کتابخانه آیة الله مرعشى، 1404، ج 3، ص240.

تقلید ناروا: به هر حال، عده اى بودند که از نظر فکرى باور نمى کردند پیغمبر اسلام(صلى الله علیه وآله) واقعاً پیغمبر است. انگیزه اى هم براى تحقیق، بحث و گفتگو با آن حضرت و مطالبه دلیل و معجزه براى روشن شدن مسأله نداشتند. این افراد از نظر فکرى سطحى نگر و داراى مبانى فکرى سستى بودند و آنچنان همّتى نداشتند که در صدد تحقیق و بررسى در مورد این مسأله برآیند. تعجب نکنید! من و شما چقدر همت داریم براى اثبات عقاید خود در پى یافتن دلایل آنها باشیم تا به یقین برسیم حتّى زمانى که مورد هجوم شبهات قرار مى گیریم؟! هر کسى کار و زندگى دارد، مى گوید وقت این کارها را نداریم، حالا بگذریم تا ببینیم چه مى شود! در آن زمان عده اى از نظر فکرى ضعفهایى داشتند و باور نمى کردند که این شخص پیغمبر است; بلکه حتى وجود خداوند را هم باور نداشتند. پرستش بت ها هم براى آنها به عنوان یک سنّت مطرح بود. هنوز در کشور ما هم بعضى از سنت ها وجود دارد و کسانى بدون اینکه دلیل عقل پسندى داشته باشند آنها را رعایت مى کنند. همانطور که مى دانید بعضى از اقلیت هاى مذهبى بعضى کارها را به عنوان سنت انجام مى دهند و متأسفانه بعضى افراد سعى مى کنند سنتهایى را که متعلق به اقلیت هاى مذهبى است، در بین مسلمانان ترویج کنند. به عنوان مثال سنت چهارشنبه سورى که متعلق به زرتشتى هاست و متأسفانه در سالهاى اخیر کوشش هایى انجام شده است که به صورت یک سنت ملى درآید و مسلمانان هم آن را انجام دهند. چه عاملى موجب مى شود که عده اى این کار را انجام دهند؟ پریدن از روى آتش چه فایده اى دارد که موجب شده کسانى این کار را انجام دهند؟ اگر از کسانى که آتش روشن مى کنند و از روى آن مى پرند، سؤال کنیم که این کار در زندگى انسان چه تأثیرى دارد، مى گویند این یک سنت قدیمى است که پدران ما انجام مى دادند، ما هم آن را انجام مى دهیم! این مبناى فکرى این کار است اما آنها در مورد صحت و سقم آن تحقیق نمى کنند. انگیزه این کار تقلید است. مردم عادى علاقه دارند هم رنگ جماعت باشند.

در صدر اسلام هم چنین عواملى بود. بسیارى از کسانى که مسلمان مى شدند، اسلام آوردنشان بر اساس تحقیق نبود. اگر رئیس قبیله اى مسلمان مى شد، بقیه افراد قبیله هم به دنبال او مسلمان مى شدند. اگر روز بعد همین رئیس کافر و مرتد مى شد، سایرین هم از اسلام بر مى گشتند. عامل این مسأله تقلید بى منطق و بدون پشتوانه عقلى بود. البته هر تقلیدى بد نیست. اگر تقلید از زندگى انسان حذف شود، شیرازه زندگى اجتماعى، مى گسلد. آنچه ناپسند است، تقلید کورکورانه، بدون دلیل و بى منطق است.

مسلمانان نمازخوان، قاتلان امام حسین(علیه السلام)!: اینک قصد دارم مقدارى درباره این موضوع صحبت کنم که چگونه ممکن است عده اى با وجود این که مسلمان، مؤمن و اهل نماز و روزه بوده همراه پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در جنگ ها شرکت کرده و حتى بعضى از ایشان معلول جنگى بودند، چنین کسانى با امام حسین(علیه السلام)فرزند پیغمبر اسلام(صلى الله علیه وآله)، که دشمنان و بیگانگان پس از هزار سال، با شنیدن اوصاف و خصائلش عاشق او مى شوند، کسانى به نام پیروى از اسلام و براى اقامه خلافت اسلامى، او را بکشند، در حالى که همین افراد چندى قبل او را به حکومت بر خود دعوت کرده بودند. علت این امر چیست و چگونه چنین تغییرى در انسان ایجاد میشود؟

ریشه یابى تحولاتى که در انسان رخ مى دهد، به عواملى که در شکل دهى رفتارهاى اختیارى انسان مؤثر است، بازمى گردد. دو دسته از عوامل در کارهاى اختیارى ما که بر اساس اراده، نقشه و انگیزه انجام مى شود، دخالت دارند. دسته اول عوامل فکرى و نظرى است. انسان براى انجام هر کارى، به خصوص امور پیچیده اجتماعى و سیاسى، باید از قبل در مورد آن فکر کند و مبانى، مبادى و غایت آن را تشخیص دهد. البته هر کس در حدِ سطحِ فکر خود مسائل را تجزیه و تحلیل مى کند. کسانى که از اندیشه عمیق ترى برخوردارند، مسائل را به طور کامل بررسى مى کنند و به ریشه هاى اصلى آن مى رسند، اما آنهایى که سطحى نگر هستند، به ظواهر امور اکتفا مى کنند. به هر حال، این افراد نیز براى انجام هر کارى دلایلى را ارائه مى کنند. بنابراین، انسان زمانى که قصد دارد انجام کارى را به عهده بگیرد، به خصوص اگر انجام آن با خطراتى همراه باشد، باید درباره آن بیندیشد و دلیل قانع کننده اى براى انجام آن داشته باشد. آیا کسانى که در دفاع مقدس شرکت کردند، بدون مبنا به جبهه رفتند؟ قطعاً آنها هم براى کار خود دلایلى داشتند. افرادى که چنین آمادگى را داشتند که عاشقانه در جبهه ها شرکت کنند، بر اساس تفکر و بینشى اقدام به این کار کردند که وصیت نامه ها و مصاحبه هایشان نشان دهنده آن است. مخالفان انقلاب نیز براى کارهاى خود تفکر و توجیهى دارند.

این دسته از عوامل مربوط به شناخت و بینش انسان است و باید به صورتى به این نتیجه برسد که کارْ صحیح و ارزشمند و شایسته این است که انسان براى آن سرمایه گذارى کند و جان، مال و وقت خود را در راه آن هزینه کند. این افکار، مقدمات و ریشه هایى دارد که به سلسله اى از اعتقادات کلى نسبت به انسان، هستى، این جهان و جهان پس از مرگ باز مى گردد. آیا پس از مرگ عالم دیگرى نیز هست؟ اگر عالم دیگرى هست، چه رابطه اى بین این زندگى، و عالم بعد از مرگ وجود دارد؟ ابتدا باید مسائلى از این قبیل و سلسله اى از مسائل اعتقادى براى انسان حل شود، تا هر کس بتواند بر اساس باورهایى که در زمینه این مسائل دارد، تصمیم بگیرد.

دسته دیگرى از عوامل نیز در رفتار انسان دخیل است که خارج از دایره اعتقاد، تفکر و بینش است. انسان نسبت به برخى امور علاقه و تمایل دارد. حتى ممکن است گاهى خود شخص نیز از نظر فکرى انجام کارى را قبول نداشته و آن را زشت و ناپسند بداند، ولى به انجام آن علاقه داشته باشد. به عنوان مثال، غالباً کسانى که به سیگار مبتلا هستند، خود آنها معتقدند استعمال دخانیات کار ناپسندى بوده براى سلامت انسان زیان آور است; اما با این وجود از استعمال آن لذت مى برند و به آن عادت کرده اند.

این امر ارتباطى با عوامل شناختى ندارد. بلکه عامل دیگرى غیر از شناخت، تمایل و جاذبه انجام کارى را در انسان ایجاد مى کند. ممکن است گفته شود عوامل دسته اول مربوط به عقل و عوامل دیگر مربوط به عشق است. چنین تعبیرى بى مورد نیست. اما به عبارت علمى مى توان اینگونه گفت: عوامل دسته اول مربوط به شناخت و عوامل دسته دوم مربوط به گرایش ها، امیال و انگیزه هاست. این دو دسته عامل مى توانند در رفتارهاى صحیح یا ناصحیح انسان مؤثر باشند. افرادى که در گذشته از رژیم سابق حمایت مى کردند، هنوز هم بعضى از آنها در داخل و خارج مشغول فعالیت هستند، این افراد هم براى خود مبانى فکرى خاصّى دارند. بنابراین، اگر تفکر و بینش بر اساس مبانى و استدلال صحیح استوار باشد، مى تواند ما را به نتیجه مطلوبى برساند که موجب سعادت شود. اما اگر انحرافى در فکر ایجاد شد، و انسان مانند بنّائى که سنگ بناى خود را کج مى نهد پایه و اساس تفکر خود را بر مقدمات غلط، قرار دهد امیدى به خوشبختى و کامیابى نخواهد داشت، زیرا اگر مقدمات اولیه تفکر و اندیشه ها خطا باشد، تمام افکارى که به دنبال آن مى آید، چون بر زیربناى غلط استوار شده است، منحرف و غلط خواهد بود. در زمینه کشش ها و تمایلات نیز این امر صادق است.

انگیزه ها و تمایلات انسان جهت دار بوده و ممکن است به سمت صحیحى جهت داده شود، همچنان که مى توان آنها را به سمت نادرستى منحرف کرد. به عنوان مثال، انسان تمایل به غذا خوردن دارد. اما آیا هر غذایى براى انسان مفید است؟ مى توان میل به غذا خوردن را به گونه اى جهت داد که همیشه موجب سلامت انسان باشد. یعنى انسان در حال اشتهاى طبیعى از غذایى که براى بدن مفید است استفاده کند. همچنین مى توان در اثر عادات بدى که در نتیجه تلقینات، تبلیغات و عوامل خاصى از قبیل شرایط محیطى و خانوادگى کسب مى شود، شیوه تغذیه را به گونه اى جهت داد که مثلا به جاى گوشت لذیذ بره، از گوشت بعضى از حیوانات حرام گوشت ـ که حتى مزه لذیذى هم ندارد ـ استفاده شود. میل به خوردن در تمام انسان ها وجود دارد، اما کیفیت جهت دادن به این میل تا حد زیادى در اختیار انسان است.

بنابراین، ممکن است در زمینه شناخت، فکر انسان منحرف شود و نتیجه غلط به بار بیاورد، همچنان که ممکن است در زمینه گرایش ها و انگیزه ها، تمایلات انسان به سمت و سوى ناشایستى جهت داده شود و نتایج ناگوارى به بار آورد. در تمام افعال فردى و اجتماعى انسان این دو دسته عامل، قابل شناسایى، معرفى و بررسى است. اگر شما هر یک از فعالیت هاى شخصى خود را ملاحظه کنید، آن را مبتنى بر سلسله اى از مبانى فکرى و نظرى و دسته اى از مبانى انگیزشى خواهید یافت. مسائل اجتماعى نیز همین گونه است.

هنگام ظهور خورشید اسلام در جزیرة العرب و مبعوث شدن آخرین پیامبر الهى مردمى که با او مواجه بودند، از دو منظر مختلف به این مسأله نگاه مى کردند. در آن زمان، هم در زمینه مسائل فکرى و نظرى و هم از لحاظ گرایش ها و انگیزه ها، عوامل مختلفى وجود داشت. از جمله، افکار و انگیزه هاى خاصى پدید آمد که ترکیب این افکار و انگیزه ها موجب پیدایش گروهى به نام منافقین شد. بیان تاریخچه، مبدأ پیدایش و چگونگى شکل گیرى آنها و تأثیراتى که بر تاریخ اسلام گذاشتند، بحث هاى مفصلى مى طلبد که در اینجا فرصت مطرح کردن آنها نیست.

لزوم همراهى شعور و شعار در مراسم محرّم و عاشورا: مراسم عزادارى مى تواند عواطف و احساسات انسان را زنده نگه دارد و آن را ارضا و تقویت کند. اما باید با مطرح کردن مباحث، پیرامون این واقعه، بخش دیگر شخصیت انسان نیز ـ که مربوط به شناخت و بینش است ـ تقویت شود. اگر جزئیات حادثه کربلا بهتر شناخته شود، علاوه بر اینکه از نظر عاطفى تأثیر خواهد داشت، مى توان براى زندگى نیز بیشتر از آن استفاده کرد و از آن الگو گرفت. اگر انسان از حوادث گذشته تاریخ به درستى بهره بردارى کند، این حوادث در جهت تکامل فردى و همچنین در تکامل جامعه، نقش مهمى را ایفا خواهد کرد. اگر گفته شود که انقلاب اسلامى ایران در واقع ثمره بهره گیرى صحیح از حوادث مشابه گذشته بوده است، شاید سخن نابجایى نباشد. همچنان که مى دانید، طى یکصد سال اخیر در عالم اسلام و همچنین در کشور ما، نهضت ها و جنبش هایى مانند نهضت مشروطیت، نهضت ملى کردن صنعت نفت و مواردى از این قبیل انجام گرفته است. در بسیارى از کشورهاى اسلامى مانند مصر، الجزایر و کشورهاى دیگر هم، نهضت هاى اسلام خواهى به صورت هاى مختلف انجام گرفته است. اما در هیچ کدام از این حرکت ها مانند انقلاب اسلامى ایران پیروزى حاصل نشد و هیچ یک از این حرکت ها به برقرارى نظامى اسلامى که بتواند سال ها دوام بیاورد منجر نشد. بحمد اللّه، نظام اسلامى ما تاکنون بیش از دو دهه دوام آورده است و ان شاءاللّه روز به روز قدرتمندتر خواهد شد. اگر بگوییم راز چنین موفقیتى در استفاده حضرت امام(قدس سره) از سایر نهضت ها بود، سخن گزافى نگفته ایم. امام راحل(قدس سره) از تجربه دیگران پند گرفت، آن ها را تحلیل و بررسى کرد، نقاط ضعف آنها را کشف و از آنها اجتناب کرد. همچنین امام(قدس سره) نقاط قوت آنها را به دست آورد، تا آنها را در جامعه ایجاد و تقویت کند. بهره گیرى از تاریخ موجب شد که این پیروزى نصیب مردم ما شود. اگر ما از همه حوادث تاریخ اینگونه استفاده کنیم، به تدریج جامعه ما آمادگى نهضت جهانى دیگرى را به رهبرى وجود مقدس حضرت ولى عصر ارواحنا فداه به دست خواهد آورد.

همه ما شنیده ایم که بیش از هزار و چهار صد سال قبل در جزیرة العرب حادثه اى اتفاق افتاد و پس از آن حوادث دیگرى و ما شیعیان معتقدیم که روزى هم نهضتى جهانى به رهبرى امام زمان ـ عجل الله فرجه الشریف ـ اتفاق خواهد افتاد. اما آیا گمان مى کنید این حوادثْ معلولهایى بدون علت و امورى اتفاقى بوده اند; یا اینکه هر حرکتى در تاریخ علل، اسباب، شرایط و موانعى دارد که اگر انسان آنها را به خوبى بشناسد، مى تواند براى حوادث بعدى از آنها استفاده کند. اگر مردم بعد از رحلت پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) دچار انحراف شدند، حرکت اسلامى از مسیر صحیح خود خارج شد و آنگونه که شایسته بود، از دستورها اسلام بهره گیرى نشد، آیا این امر بدون علت بود؟ باید تحقیق کرد که چگونه این انحرافات حاصل شد و چه عواملى در آن دخالت داشت، تا ما سعى کنیم از چنین عواملى اجتناب کنیم و اجازه ندهیم انقلاب اسلامى ایران به آفاتى که نهضت پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) به آنها مبتلا شد، گرفتار شود. ما مى شنویم که امیرالمؤمنین(علیه السلام) پس از رسیدن به خلافت ظاهرى، ـ یعنى بعد از بیعت مردم با آن حضرت ـ با مشکلات زیادى مواجه شد، به گونه اى که حضرت امیر(علیه السلام) طى کمتر از پنج سال حکومت، به سه جنگ مهم پرداخت. اگر این جنگ ها اتفاق نیفتاده بود امیرالمؤمنین(علیه السلام) مى توانست خدمات فراوانى به جامعه اسلامى ارائه و اسباب ترقى و تکامل مردم را فراهم کند. اما گرفتار شدن در این جنگ ها مانع شد که جامعه اسلامى از رهبرى امیرالمؤمنین(علیه السلام) حداکثر استفاده را ببرد. این امور بدون دلیل و اتفاقى نبود. ما باید با بررسى آنها دریابیم علت وقوع این حوادث چه بود که موجب شد مسلمانان نتوانند به درستى از رهبرى امیرالمؤمنین(علیه السلام) استفاده کنند. این وقایع ادامه داشت تا در نهایت به زمان حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) رسید. چرا در میان همه شهرهاى اسلامى فقط مردم کوفه از امام حسین(علیه السلام) دعوت کردند و نامه هاى عجیب و غریبى نوشتند که بر اساس آنچه نقل شده است، از شهر کوفه دوازده هزار نامه دعوت براى حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) فرستاده شد. در آن زمان مملکت اسلامى صدها شهر داشت; اما فقط از شهر کوفه دوازده هزار نامه براى حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) ارسال شد که در آنها خطاب به امام حسین(علیه السلام) نوشته شده بود; ما مى خواهیم امامت شما را بپذیریم، شما به کوفه تشریف بیاورید و در این شهر حکومت حضرت على(علیه السلام) را ادامه دهید. چگونه این مسأله اتفاق افتاد؟ ارسال دوازده هزار نامه جداگانه و یا حتى طومارهایى با دوازده هزار امضاء براى حضرت ابى عبداللّه(علیه السلام) از شهر کوفه مسأله ساده اى نیست. مدینه زادگاه حضرت سیدالشهدا(علیه السلام)، زادگاه اسلام و زادگاه حکومت اسلامى بود. پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)، امیرالمؤمنین(علیه السلام)، امام حسن(علیه السلام)، و همچنین امام حسین(علیه السلام)سال ها در آن شهر زندگى کرده بودند. اما مردم مدینه نه تنها از امام حسین(علیه السلام) دعوت نکردند بلکه شرایطشان بگونه اى بود که سیدالشهداء(علیه السلام) محرمانه از مدینه خارج شد و به مکّه معظّمه رفت. آن حضرت از شهر دیگرى دعوت شد. اما اکثر افرادى که آن بزرگوار را دعوت کردند، از دعوت خود صرف نظر کردند، تا جایى که در روز عاشورا، حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) آنها را خطاب قرار داد; چون در میان لشکر عمر سعد نویسندگان بعضى از همان نامه ها حضور داشتند.

حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) خطاب به آنها مى فرماید: شمااز ما کمک خواسته و ما را دعوت کردید تا جامعه شما را رهبرى کرده شما را از گمراهى و از ظلم بنى امیه نجات دهیم. ما هم دعوت شما را پذیرفتیم، سختى ها را تحمل کردیم و به یارى شما آمدیم; آیا حال که ما به اینجا آمده ایم; شما باید شمشیرهاى خود را به روى ما بکشید؟ شمشیرهایى که خودِ ما براى نابود کردن دشمنان اسلام به دست شما دادیم، آیا امروز همان شمشیرها را به روى خود ما مى کشید؟ این چه حادثه اى است؟ آیا امرى اتفاقى است؟ ما امروز اهل کوفه را سمبل بىوفایى مى دانیم، زیرا اهل کوفه به اندازه اى بىوفا بودند که حضرت على(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام)را تنها گذاشته اند; آیا شما فکر مى کنید اهل بصره یا اهل مدینه این گونه نبودند؟ آیا به تصور شما، شهرهاى دیگر باوفاتر بودند؟ در واقع اهل کوفه که در دعوت از امام حسین(علیه السلام)جرأت و جسارت فراوانى از خود نشان دادند حتى بعضى از ایشان مثل حبیب ابن مظاهر، مسلم بن عوسجه و افرادى دیگر براى حمایت از امام حسین(علیه السلام) به کربلا آمدند. اما این سؤال مطرح است که چگونه همان کسانى که از امام(علیه السلام) دعوت کردند، از دعوت خود صرف نظر کردند و نه تنها عقب نشینى کردند، بلکه با امام حسین(علیه السلام) نیز جنگیدند.

اکنون تصور کنید در حالى که هنوز قریب چهل سال بیشتر از وفات پیغمبر اسلام(صلى الله علیه وآله)نگذشته است، همان مردمى که سال ها از محضر حضرت على(علیه السلام) استفاده کرده بودند و بسیارى از آنها در جنگ ها با حضرت على(علیه السلام) همراه بودند، همین مردم، فرزند حضرت على(علیه السلام)و امام مفترض الطاعه را به فجیع ترین وضعیتى که در تاریخ سابقه نداشت، کشتند. این چه حادثه عجیبى است؟ آیا این حادثه، امرى اتفاقى بود؟ آیا همین اندازه که بگوییم حادثه اى بود که به دست مردم بىوفاى کوفه اتفاق افتاد، کافى است؟ آیا در زمان ما مردم بىوفا وجود ندارند؟ آیا از این پس جنگى علیه حق تحقق نخواهد یافت؟ شایسته است که این حوادث را تحلیل کنیم، علت هاى آن را پیدا کرده آسیب شناسى کنیم و به دست آوریم که چه عاملى موجب شد کسانى که حضور حضرت على(علیه السلام) را درک کرده و براى امام حسین(علیه السلام) نامه نوشتند، دست به چنین اقدامى بزنند؟ در بین مردم کوفه تعدادى اندک شمار از منافقین، کفار و افراد ضعیف الایمانى بودند که اهل بیت(علیهم السلام) را قبول نداشتند. ما با این گروه کارى نداریم. اما عده زیادى از مردم کوفه، به امام حسین(علیه السلام)نامه نوشتند و از آن حضرت درخواست کردند که به کوفه بیاید و حکومت تشکیل دهد. یکى از این نامه ها توسط تعداد زیادى از مردم کوفه امضا شده بود و در آن ابتدا حمد خدا را به جا آورده بودند، به خاطر اینکه دشمن اهل بیت(علیهم السلام) که حق آنها را غصب کرده و به زور بر مردم حکومت مى کرد، نابود شده بود. در این نامه بعد از حمد و ثناى الهى به خاطر مرگ معاویه و کوتاه شدن دست او از سر مردم، اضافه شده بود: ما از شما خواهش مى کنیم به کوفه تشریف بیاورید، «لعل الله یجمعنا بک على الحق»¹، شاید حضور شما در این شهر موجب شود که جامعه ما راه حق را بشناسد، آن را بپیماید و مردم در مسیر حق با یکدیگر متحد شوند. آیا کسانى که چنین نامه هایى مى نویسند، باید بر روى امام حسین(علیه السلام) شمشیر بکشند؟

علت این تغییر چیست و چگونه چنین تحولى در انسان ایجاد مى شود؟ اگر ما این حوادث را تحلیل کنیم و عوامل آن را بشناسیم، در این صورت مى توانیم بعضى از تحولات را که در زمان خود ما، پس از پیروزى انقلاب رخ داده است، تحلیل کنیم و بفهمیم چرا چنین اتفاقاتى پیش آمده است؟ چرا بعضى افراد از مسیر صحیح منحرف شدند، چرا عده اى از پشت به نظام اسلامى خنجر زدند و هنوز هم به این کار خود ادامه مى دهند؟ چگونه ممکن است کسى که سال ها نماینده امام در چند نهاد انقلابى بوده است، بزرگ ترین خیانت را به این انقلاب انجام دهد و حوادث دیگرى که خود شما کمابیش از آنها مطلع هستید. اگر ما وقایع تاریخى را به درستى تحلیل کرده و از آنها عبرت لازم را گرفته بودیم، چه بسا این حوادث براى ما اتفاق نمى افتاد. امروز هم با انجام این کار مى توانیم حداقل خود را از فریب خوردن و گمراهى نجات دهیم.

این وظیفه کسانى امثال این گوینده است که توفیق خدمات دیگرى از قبیل فعالیت هاى هنرى، اقامه عزادارى و مرثیه خوانى را نداریم، ولى مى توانیم با مطالعه، بحث و بررسى، این مسائل را بیشتر تحلیل کرده پاسخ سؤالاتى را که در ذهن جوانان عزیز ماست، بیان کنیم.

1. بحارالانوار، ج 44، ص، 332.